جنبه‏های حماسی و ویژگی‏های سبکی خاوران‏نامۀ ابن‏حسام خوسفی

یکی از نمونه‏های شاخص حماسۀ دینی در ادب پارسی، مثنوی خاوران‏نامه، اثر ابن‏حسام خوسفی است که در قرن نهم و در‏شرح جنگ‏های سپاه اسلام به فرماندهی حضرت علی (ع) در سرزمین‏های خاوران به رشتۀ نظم کشیده شده است. در این پژوهش، نخست دربارۀ حماسه1، حماسۀ دینی و علل پیدایش و نمونه‏های آن و نیز احوال و آثار ابن‏حسام خوسفی سخن گفته‏ایم و پس‏از معرّفی مختصر خاوران‏نامه، جنبه‏های حماسی و دیگر نکات قابل توجّه، معایب و ویژگی‏های سبکی این اثر را به‏تفصیل بر‏شمرده‏ایم. در پایان کوشیده‏ایم بر‏اساس مطالب و شواهد ذکر‏شده، چشم‏اندازی از مهم‏ترین ویژگی‏های این حماسۀ دینی به‏دست دهیم. در این اثر، عناصر سازندۀ حماسه، اعم‏از قالب داستانی، قهرمان‏پردازی، جنگ، و عناصر و نیرو‏های خارق‏العاده، آشکارا نمود یافته است و تقلید تمام و کمال ابن‏حسام از شاهنامۀ فردوسی در‏حوزه‏های لفظ و شیوۀ سخن‏پردازی و نیز محتوا، به‏روشنی جلوه‏گر است. از دیگر جنبه‏های درخور توجّه در این حماسه می‏توان بیان طنز‏گونه، نمود‏یافتن نوع ادبی غنایی، تعصّبات مذهبی و مناجات‏های زیبای شاعر را ذکر کرد. مهم‏ترین معایب این اثر عبارت‏اند از: برخی نقاط ضعف در پردازش داستان، حشو، اشکال در وزن و قافیۀ برخی ابیات و نیز اشکال‏هایی در نحو و تصاویر شعری. از آنجا که خاوران‏نامه به تقلید از شاهنامۀ فردوسی سروده شده است، هیچ اثری از سبک شعری رایج در قرن نهم در آن دیده نمی‏شود و بالعکس، آثار کهنگی سبک در آن، کاملاً مشهود است.